ŞEREFLİKOÇHİSAR COĞRAFYASI

Ankara ilinin güneydoğusunda bulunan Şereflikoçhisar ilçesi 1591 km2
yüzölçüme sahiptir. Doğusunda Ağaçören (Aksaray) ve Sarıyahşi (Aksaray)
ilçeleri, kuzeydoğusunda Evren (Ankara) ilçesi, kuzeyinde Hirfanlı Baraj
Gölü ve Bala (Ankara) ilçesi, batısında Tuz Gölü müşterek Kulu (Konya)
ve Cihanbeyli (Konya) ilçeleri, güneyinde Tuz Gölü müşterek Aksaray ile
komşudur.
Şereflikoçhisar ilçesi, Konya Kapalı Havzası’nın kuzeydoğusunda ve
Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesi’nde yer almaktadır. Şereflikoçhisar,
38º 38’ 31’’ kuzey enlemi ile 39º 15’ 84’’ kuzey enlemi, 33º 08’ 01’’ doğu
boylamı ile 33º 48’ 81’’ doğu boylamı arasında yer almaktadır. Şehir merkezi
ise 38º 57’ kuzey enlemi ile 33º 22’ batı boylamları arasında ve deniz seviyesinden ortalama 975 m. yüksekliktedir.
Tuz Gölü Havzası’nda yer alan Şereflikoçhisar, kuzeydoğuda Karasenir
Dağı, kuzeyde Paşa Dağı, batısında kısmen Tuz Gölü, güneyinde yine Tuz
Gölü ile çevrili, kısmen düz kısmen de engebeli bir araziye sahiptir.
1. JEOLOJİK YAPI
Şereflikoçhisar ilçesinin yer aldığı Tuz Gölü Havzası; gerek petrol imkanlarının varlığı, gerekse Tuz Gölü’nün bulunması ve Tuz Gölü Fay Hattı sebebiyle, yer bilimciler tarafından çok sayıda araştırmanın yapıldığı bir havzadır.
Bölgede ilk yapılan çalışma Şereflikoçhisar kömür yatakları hakkındadır.20 Yer
bilimciler tarafından yapılan araştırmalarda Şereflikoçhisar coğrafyasında
birinci zamandan (paleozoyik) başlayan jeolojik devirlere ait formasyonlar
(tabakalar) gözlemlenmiş ve tespit edilmiştir. Bölgenin temelini Paleozoyik
yaşlı Kaman grubu adı verilen Kalkanlıdağ formasyonu, Tamadağ formasyonu ve Bozçaldağ formasyonu oluşturur.

Kaman grubu metamorfitleri (Pzk, Pzt, Pzb)
Alttan üste doğru sırasıyla Kalkanlıdağ, Tamadağ ve Bozçaldağ formasyonlarından oluşan Kaman gurubu metamorfitleri, Hirfanlı barajı kuzeydoğusunda, Fadıllı (Şereflikoçhisar) ve İbrahimbeyli (Evren) mahalleleri arasında yüzlek vermektedir. Hirfanlı barajı kuzeydoğusunda Kaman grubu
metamorfitleri Kalkanlıdağ ve Tamadağ formasyonu ile diğer iki alanda ise,
Tamadağ ve Bozçaldağ formasyonları ile temsil olunur.
Kalkanlıdağ formasyonu (Pzk), gnays, amfibolit, ambifolitşist, mikaşist
ve kuvarsitlerden oluşur. Bu birimler birbirleriyle düşey ve yanal yönde geçişli, ardalanmalı ve yer yer birbirleri içerisinde kama ve mercek şeklinde
görülmektedir.

DAĞLAR VE TEPELER

Şereflikoçhisar coğrafyasında yüksekliği 1650 metreye ulaşan yükseltiler
bulunmaktadır. Karasenir (Karasınır) Dağı, Kışla Dağı, Gök Dağ ve Paşa
Dağı coğrafyada bulunan önemli yükseltilerdir.
Hicri 1332/Miladi 1914 yılı Konya Vilâyet Sâlnâmesi’nde Şereflikoçhisâr kazâsı dağları hakkında şu bilgi yer almaktadır:
“Merkez kazânın şimâlinde ve yigirmi kilometro mesâfede kâin ‘Fios?’
karyesinden bed’ ile ‘Çerkes Uşâğı’ karyesinde nihâyet bulan üç sa’at imtidâdında ‘Karasiner/Karasenir’ Dağları vardır. Bu dağların en mürtefiʻ
mahalleri (3-4) yüz metro kadardır. Bundan başka merkez kazâ civârından bed’ ile şimâle doğrı uzayan ve bir kolı Başhân Memlehası civârında
ve diğeri Kadıncık karyesi kurbinde nihâyet bulan ‘Güllice’ isminde bir
dağ daha vardır.”25
Sâlnâme de zikredilen “Güllüce”, Tuz Gölü’nün kuzeydoğusundan başlayan ve Koçhisar Boğazı’nda son bulan yükseltiler (tepeler) topluluğudur.
Hirfanlı Baraj Gölü’ne paralel ve bir sınır teşkil eden 1649 metre yüksekliği olan Karasenir (Karasınır) Dağı sırasında Fatma Dağ (1428), Orta
Dağ (1430) ve Küçük Dağ (1505) ile Boruklukaya (1559), Aşıklık (1540),
Çağırsak (1522) ve Karaçamurluk (1506) tepeleri bulunmaktadır. Karasenir
Dağı’nın kuzeybatısında Kışla Dağ (1249) ve Kötü Dağ (1227) yer alır. Dağ
yamaçlarında kısmi meşe ağırlıklı kalıntı orman alanları görülür. Karasenir
tepe zirvesinde (1649) kale harabesi vardır. Yamaçlardaki kaynak sularından
Kaferin, Kamışözü, Mamıklı, Musluk, Boyalık, Güdükburun ve Körezağıl
dereleri beslenir. Deliler, Haydarlı, Şeyhli, Musular, Palazobası, Yazısöğüt ve
Şereflidavutlu mahalleleri Karasenir Dağı yamacındadır.
Şereflikoçhisar-Balâ sınırında bulunan Paşa Dağı 1369 metre yüksekliğindedir. Kuzey yamaçlarında Odunboğazı kalıntı ormanı ve işletmeye
açılmış alçı ocakları görülür. Paşa Dağı yamacında Odunboğazı, Büyük ve
Küçük Damlacık, Yusufkuyusu, Büyükkışla, Doğankaya, Aktaş mahalleri ve
yaylalar bulunmaktadır. Paşa Dağı yamaçlarındaki kaynak suları ve mevsim
yağışlarıyla beslenen Odunboğazı, Aktaş, Harhor, İğdeli ve Kıngırga dereleri, Paşa Dağı yamaçlarındaki kaynak sularından beslenir.
Ankara-Aksaray karayoluna paralel, Tuz Gölü ve Peçenek özü arasında bulunan Gök Dağ 1403 metre yüksekliğindedir. Kocayokuş (1398), Kişil
(1300), Canavarlıhüyük (1319), Kartallıkbaşı (1310), İğdeli (1308) ve Ardıçlıdede (1204) tepeleri Gök Dağ çevresinde bulunan yükseltilerdir. Dağ
ve tepe yamaçlarında meşe ağırlıklı kalıntı orman alanları görülür. Bölgede Karandere, Çalören, Devekovan ve Baltalı mahalleleri bulunmaktadır. İşletmeye açılmış ve terkedilmiş alçı ocakları vardır.
Şereflikoçhisar ilçe coğrafyasında bulunan tepelerden bazıları şunlardır: Gözkaya (1535), Toprak (1566), Kabak (1383), Yalak (1302), Alıçlıpınar
(1306), Alıçlıbayır (1306), Küllü (1189), Ziyaret (1254), Çelikyüz (1178), Yellice (1224), Lale (1232), Gölcük (1266), Gücük (1157), Döven (1232), Kartallık (1296), Çavuşkalesi (1157), Kartallık (Karamollauşağı, 1103), Güvercinlik (1126), Taşkuyu (1254), Kaysersacı (1260), Koyunada (1149), Dedeçalı
(1127), Çorakbel (1061), Atagılınkafa (1207), Mollaishakdölek (1216), Mıhlıdede (1276), Sivri (1089), Çiftci (1149), İğdeliöz (1168), Kızılkırma (1230),
Çamur (1251), Yeldeğirmeni (1245), Arabaağılı (1151), Kelpinözü (1082),
Nal ( 1283), Ağakuyusu (1148), Küllühüyük(1126), Gücükburun (1112), Şabanburnu (1132), Acı (1081), Kızıl (1097), Kızıl (K.Damlacık, 1033), Hacıini
(1096), Lök (1213), Yaylaüstü (1278), Dana ( 1269), Şimşek (1082), Kocabel
(1147), Karalarbayırı (1190), Yassıpur (1132), Dolukıran (1168), Büyükçatal
(1212), Asırlı (1079), Hotala (1097), Akçadoyuran (1018), Gücüradası (1027),
Taşlıada (1022), Gedik (1227), Ağmezar (1154), Kocabel (Sadıklı, 1191), Ağa
(1216), Taşlıca (1270), Kızılbayır (1213), Mezraa (1241), Bozbel (1172), İntepe (1122), Mumkuyu (1144), Ağılbaşı (1182), Tepesidelik (1131), Gümüş
(1212), Kül (1126), Köyönü (1118), Kızılkale (1154), Süttaşı (1139), Beşik
(1137), Kurtay (1261), Konya (1132) ve Sürü (1161).

AKARSULAR VE GÖLLER

Tuz Gölü Havzası’nda yer alan Şereflikoçhisar coğrafyasında mevsim yağışlarına göre debisi değişen, düzensiz akışlı çok sayıda akarsu bulunmaktadır. Bu derelerin ekserisi kaynak sularından beslenir ve yıl boyu su akışı değişkendir. Anadolu’nun önemli akarsularından olan Kızılırmak üzerinde bulunan
Hirfanlı Baraj Gölü, Şereflikoçhisar ile Kırşehir ili doğal sınırını çizer.
Hirfanlı Barajı
Kızılırmak üzerine taşkın kontrolü ve elektrik üretimi için 18 Ağustos 1954
tarihinde inşasına başlanan baraj, 1959 yılında tamamlanmıştır. Kaya dolgu
tipi, temelden yüksekliği 83 metre, toplam gövde hacmi 2,0 hm3 aktif hacim
2.044,7 hm3
, normal su kotunda göl hacmi 5.980 hm3
, normal su kotunda göl
alanı 263 km2
, yıllık ortalama su miktarı 2.470,6 hm3
dir. Yıllık toplam enerji
üretimi 400 Gigawatt saattir (2016 yılında 243.778.000 kilowatt saat).27
Baraj gölü içinde çok sayıda küçük ada bulunur. Su seviyesinin düştüğü zamanlarda gölün çevresinde çamur düzlükleri ve geçici sulak çayırlar meydana
gelir. Göl çevresi kuru tarım alanları ve parçalanmış Orta Anadolu ova ve dağ
bozkırları ile çevrilidir. Kuru tarım arazilerinde genellikle tahıl ekimi yapılır.

Sulama amacıyla da kullanılan baraj gölünde balıkçılık önemli bir geçim
kaynağıdır. Barajda önemli miktarlarda balık yaşamaktadır. Göl sahasında
sazan, turna ve yayın balığı avlanmaktadır. Şereflikoçhisar’ın Geçitli mahallesinde balıkçılık yapılmakta ve turizm amaçlı tesisler bulunmaktadır.
Baraj Gölü kış aylarında donmadığından yüksek sayılarda su kuşu barındırır. Alanda kışlayan kuş türleri arasında nesli dünya ölçeğinde tehlikede
olan dikkuyruk kuşu yer alır. Göldeki adalarda sumru kuşu türleri ve Akdeniz
martısı az sayıda da olsa kuluçkaya yatar.28
Mevsim yağışlarına göre debisi değişen ve Şereflikoçhisar coğrafyasından beslenen Kepiröz, Kandak, Körağıl, Çayırözü, Kelezin, Acıkuyuözü ve
Hocabeyli derelerinin suyu Hirfanlı Barajı’na ulaşır.

TUZ GÖLÜ (KOÇHİSAR GÖLÜ)

Şereflikoçhisar ilçesi, Türkiye’nin ikinci büyük gölü olan Tuz Gölü Havzası’nda yer almaktadır. Derin bir göl olmayan Tuz Gölü’nün denizden yüksekliği 925 metre ve toplam yüzey alanı 1660 km2
dir. İklim koşullarına göre
yüzey alanı farklılık göstermektedir. Tuz Gölü’nün yaklaşık 500 km2
’si Şereflikoçhisar sınırları içindedir.
Tuz Gölü Havzasının Su Toplama Alanı : 20.200 km2
Tuz Gölü Havzasının Yağış Alanı : 11.900-18.000 km2
En Uzun Yeri : 85-90 km
Ortalama Uzunluğu : 65 km
En Geniş Yeri : 35-45 km
Ortalama Genişliği : 30 km
En Derin Yeri : 150-200 cm
Ortalama Derinliği : 70 cm
Yüzey Alanı : 1200-1960 km2
Tuz Oluşan Ortalama Alan : 1200 km2
Tuzluluk Oranı : %32,932
H.1332/M.1914 yılı Konya Vilâyet Sâlnâmesi’nde Koçhisâr Gölü [Tuz
Gölü] hakkında bilgi verilir:
“Merkez kazâya on kilometro mesâfede ve kazânın garb ve cenûbuna tesâdüf iden mahalde ‘Tuz Göli, Tuzlı Göl - Koçhisâr Göli’ nâmlarıyle yâd olunur. 90 kilometro tûlinde ve 1100 kilometro terbîʻinde Van Göli’nden sonra
Memâlik-i Osmâniye dahilinde bulunan göllerin en büyügi olan bir göl
vardır. Gölin seviyesi sath-ı bahirden 900 metro yüksekdir. Gölin dahilinde
bir kaç adacık ve adalardan birinde bir tatlı su, ve ebniye-i atîka enkâzı görülmektedir. Bu göle cihet-i garbîyyeden İn suyı ve semt-i şarkide ‘Hasan
Dağı’ eteklerinden çıkub Aksarây kasabasını sağına terk iden ‘Beyaz su’
cereyân itmekdedir. Gölin suyı acı ve umkı azdır. Her sene Haziranda harâret-i şems ile suları tebhir iderek göl bir tuz ovası şeklinde kalır. Dört beş ay
devam iden bu halden bi’l-istifâde gölden külliyetli mikdarda tuz istihsâl
olunur. İstihsâl olunan tuz, gayet beyaz ve lezîzdir. Buradan senevî (15-20)
milyon kıyye nisbetinde ihrâc olunan tuz, Anadolı’nın mevâkı’ muhtelifesine nakl ve sevk olunur. Bununla beraber yine menba’ında kalan tuzun
mikdarı (1,5) milyar kıyye tahmin olunmakdadır. Gölün cenûb-i garbisinde
‘Eski-il’ nâmında bir bataklık vardır.”33
Tuz Gölü, Türkiye’nin tuz ihtiyacının %65-70’ini karşılamaktadır.
H.1304/M.1887 yılı Konya Vilâyet Sâlnâmesi’nde “Koçhisar Memlehası”
hakkında şu bilgi verilir: “Koçhisar nâm Tuz Göli mahrûtiyyü’ş-şekl adetâ bir buhayra olub cevânib-i erbeʻası altmış sâʻate karîb müddetde ancak dolaşılabilür. Bu göl
be-her sene Haziran ibtidâlarında tabîʻî incimâd iderek Teşrînievvel evâhirinde müncemid halde bulunur. Bu müddetde bârân nüzûl ider ise bazı
tarafları sulanur ise de yine tuz ihrâcı kabildir. İşbu gölün derûnunda ufak
ufak birkaç adalar mevcûd olub birkaç sâʻat buʻdunda hafr olunan kuyuların suyu içilmez derecede acı olduğu halde adaların birinde tatlı su
ve bazı ebniye-i atîka âsârı mevcuddur. Merkez-i Müdiriyyet olan Yavşan’dan başka Tosun ve Başhan ve Kaldırım nâmında üç mevkiʻde tuz
satılur. Be-her sene tertîb olunan tuz develer vâsıtasıyla gölden çıkarılarak açıkda yığın idilür. Çıkarılan tuz, gölün mevcûdına nisbetle yüz bin
cüz’ünde bir cüz’i bile olamaz zannolunur...”34
Sâlnâme’de adı zikredilen memlehalardan Başhan Memlehası, Tuz Gölü’nün kuzeydoğusunda ve Ankara-Adana karayolunun yakınında bulunmakta idi. Kaldırım Memlahası, Kaldırım Tuzlası adıyla faaliyetlerine devam etmektedir. Şereflikoçhisar ilçesinde bulunan ikinci memleha (tuzla) ise
Hamzalı mahallesi yakınında bulunan Kayacık Tuzlası’dır. Yavşan Memlehası (tuzlası), Konya ili Cihanbeyli ilçesi hudutları dahilindedir.
Tuz Gölü, milletlerarası kriterlere göre A sınıfına giren bir sulak alandır.
Kuş varlığı yönünden Türkiye’nin en zengin göllerinden biri olan Tuz Gölü,
dünyanın nadir doğal kaynaklarındandır. Kışın kapladığı çok geniş su alanı su
kuşları için önemli bir kışlama alanıdır. Tuzlu ortamlara uyum sağlamış olan
flamingo, kılıçgaga, angıt ve benzeri kuşların yanı sıra, yağmurcunlar, turnalar,
yaban kazları ve yaban ördekleri gölde büyük topluluklar halinde görülür. Tuz
Gölü yurdumuzda en büyük flamingo kolonisinin kuluçka alanıdır.

İKLİM

Şereflikoçhisar ilçesi coğrafyasında karasal iklim özellikleri görülmektedir. Karasal iklim tipi yazları sıcak ve kurak kışları ise soğuk ve yağışlıdır.35
Bölgede yıllık ortalama basınç 900,9 hPa (hektopaskal/milibar)dır. Ölçülen
maksimum basınç 917,5 hPa ile Aralık ayında, ölçülen minimum basınç ise
876,0 hPa ile Ocak ayında gerçekleşmiştir.
Yıllık ortalama sıcaklık 10,3 0
C, maksimum sıcaklıkların ortalaması yıllık 17,0 0
C, minimum sıcaklıkların ortalaması yıllık 4,1 0
C olarak gerçekleşmiştir. Ölçülen maksimum sıcaklık 40,2 0
C ile Temmuz ve Ağustos aylarında,
ölçülen minimum sıcaklık ise -22,3 0
C ile Ocak ayında gerçekleşmiştir. Yıllık
ortalama toplam yağış miktarı 387,7 mm dir. Maksimum yağış ise Haziran
ayında 87,2 mm olarak gerçekleşmiştir. Yıllık ortalama nem %62,9 olarak
gerçekleşmiştir. Minimum nem ise %1,0 ile Ağustos ve Eylül aylarında gerçekleşmiştir. En yüksek aylık ortalama açık yüzey buharlaşması 251,2 ile
Temmuz ayında, günlük maksimum açık yüzey buharlaşması 14,2 mm ile
Mayıs ayında gerçekleşmiştir.
Yıllık ortalama kar yağışlı gün sayısı 22,6 gündür. Yıllık ortalama kar örtülü günler sayısı 30,5 gündür. Maksimum kar kalınlığı ise 101 cm ile Şubat
ayında gerekleşmiştir. Kulu Meteoroloji İstasyonu gözlem kayıtlarına göre
yıllık ortalama sisli günler sayısı 22, dolulu günler sayısı 1,6, yıllık ortalama
kırağılı günler sayısı 65,5 gündür. En yüksek ortalama kırağılı gün sayısı
13,5 ile Kasım ayında gerçekleşmiştir